به گزارش خبرنگار هم آوا به نقل از آرمان، از همان زمان بود که رئیس‌جمهور آمریکا و اعضای جمهوری خواه کنگره، شدیدا پیگیرِ «بازگشت تحریم‌ها علیه ایران» -مانند قبل و حتی شدیدتر از قبل- بودند؛ اتفاقی که در تاریخ 13 آبان سال جاری به وقوع پیوست. در این مطلب، نگاهی خواهیم داشت به انواع تحریم‌ها و کلیت آنها در طول تاریخ علیه ایران و سایر کشورها که همزمان، پیامدها و راهکارهای برون رفت از آن را نیز، بررسی می‌کنیم.
تحریم‌های چهارگانه علیه ایران
تحریم‌ها علیه برنامه اتمی کشورمان را می‌توانیم به 4دسته کلی تقسیم کنیم: تحریم‌هایی که شورای امنیت سازمان ملل وضع کرده است مانند «2 قطع نامه‌ای که در زمان محمود احمدی‌نژاد علیه ایران» صادر شد. دسته دوم «تحریم‌های اتحادیه اروپا» است که تا پیش از برجام تحریم‌های متنوع و متعددی را علیه برنامه اتمی ایران تصویب کرده بود. دسته سوم «تحریم‌های یکجانبه» است که دولت‌ها علیه کشورمان اعمال کرده‌اند و هم اکنون نیز، آمریکایی‌ها با همین شیوه جدا از کشورهای دیگر عضو برجام، ایران را تحریم کرده‌اند، هرچند گستردگی روابط تجاری و بین‌المللی آنها سبب تسری این تحریم‌ها به سایر کشورها نیز می‌گردد. دسته آخر که دشوارترین بخش تحریم‌های برنامه ایران است، مربوط به «تحریم‌های کنگره آمریکا» است. لغوِ این تحریم‌ها، تصویب همـــزمانِ مجلس نمایندگان و نمایندگان سنا را می‌خواهد.
انواع تحریم‌ها
اما تحریم‌ها از نگاه جهانی و به صورت کلی شامل دسته «تحریم‌های اقتصادی»، «سیاسی»، «نظامی»، «ورزشی» و «محیط زیستی» است. تحریم‌های اقتصادی متمرکز بر محدود کردن تجارت و ممنوعیت تجارت جنگ افزارهاست و معمولا استثنأ‌های خاصی مانند غذا و دارو نیز در آن، وجود دارد. در بخش سیاسی کاهش یا حذف روابط دیپلماتیک مانند حذف سفارتخانه‌هاست. در بخش نظامی هم محدود کردن یا انحلال ارتش یک کشور -مانند آن چه برای ژاپن و آلمان رخ داد- نقطه تمرکز آن به شمار می‌آید. در زمینه ورزشی جلوگیری از فعالیت یک کشور در زمینه ملی و مسابقات بین‌المللی مد نظر است. در زمینه محیط زیست نیز، سخت‌گیری‌ها و نظارت‌های جدی برای حفظ محیط زیست کشورها و جلوگیری از تخریب‌های بیشتر در این زمینه است که پس از بیانیه سازمان ملل در استکهلم در سال 1972 با جدیت بیشتری مراقبت از محیط زیست و توجه به این تحریم‌ها در دستور کار قرار گرفت. شایع‌ترین نوع تحریم‌ها شامل «بلوکه کردن دارایی‌ها»، «ممنوعیت سفر افراد خاص» و تحریم‌هایی در راستای عدم دستیابی به سلاح اتمی مانند کره شمالی است که به مناقشه‌ای پردامنه میان واشنگتن و پیونگ یانگ تبدیل شده است.
چگونه تحریم‌ها اجرا می‌شود؟
تحریم به عنوان یک ابزار سیاست خارجی جهت اعمال فشارهای اقتصادی و سیاسی به عنوان «روشِ چوب و هویج» -تنبیه و تشویق- برای برخورد با تجارت و سیاست بین‌المللی شناخته می‌شود. اما این تحریم‌ها چگونه کار می‌کنند؟ و چه پیامدهایی دارند؟ برای مثال به تحریم‌های فوریه 2014 روسیه نگاه می‌کنیم. در آن زمان هواپیماهای روسی از طرف آمریکا و اروپا تحریم شد و از طرفی ولادیمیر پوتین و دایره مرکزی حکومت اش به همراه رهبران تجاری یک بانک روسی و صادرات انرژی آنها تحریم شدند. روس‌ها در پاسخ تعدادی از سیاستمداران آمریکایی را تحریم کردند. امری که به گونه‌ای طنزآلود با آن برخورد شود. جان مک کین، سیاستمدار آمریکایی در توئیتی به طعنه نوشته بود: «متأسفانه دیگر نمی‌توانم بهار را در سیبری بگذرانم و سهام گازپروم و حساب بانکی مخفی‌ام در روسیه را از دست دادم». گرچه روش‌هایی که هدف قرار کرفته بودند، همه دارایی‌های خارجی نداشتند، آما آنها با فشار مالی مواجه شدند، چون قادر به انجام معاملات دلاری نبودند، بانک‌ها تمایل کمتری به کمک به آنها و داد و ستد با آنها داشتند، زیرا نگران بودند شرکت‌های اروپایی و آمریکایی دیگر با آنها کار نکنند. اما پیش بینی می‌شود در بلند مدت تحریم‌های گسترده اتحادیه اروپا در معاملات انرژی تأثیر شدیدتری بر اقتصاد این کشور بگذارد. 53 درصد از صادرات انرژی روسیه به اروپاست که به رقم سالانه 24 میلیارد دلار نیز می‌رشد. این کشور در تلاش است تا با تعامل با کشورهای اروپایی و ایجاد روابط مجدد با کشورهای تحت سلطه به ور زدن و عبور از این تحریم‌ها بپردازد.
فرار سرمایه‌ها و عدم سرمایه‌گذاری خارجی
بررسی‌ها پس از تحریم روسیه حاکی از فرار حداقل 200 میلیارد دلار سرمایه از این کشور و در پی آن عدم سرمایه گذاری خارجی در این کشور، مسائل دیگر مانند کاهش تعداد توریست و تحریم متقابل روسیه در جهت عدم فروش محصولات کشاورزی و مواد خوراکی سبب افت حدود 50 درصدی ارزش روبل شد. روسیه از آن زمان تا کنون در تلاش است تا با تعامل با کشورهایی که اراده سیاسی برای داد وستد با آنها دارند مانند ایران کار کند و تأثیر تحریم‌ها را با هدف قرار دادن بازارهای آنها به حداقل برساند.
تجارب ایران در مقابله با تحریم‌ها
اما راهکارهای مقابله ایران با تحریم‌ها چیست؟ در پاسخ به این سوال می‌توان گفت کشور ما با شرایط تحریمی ناآشنا نیست و در ثانی تحریم ها، این بار از سوی بسیاری کشورها -از جمله کشورهای عضو پنج به اضافه یک- به جز آمریکا حمایت نمی‌شود. در گزارشی که آتلانتیک درباره ایران منتشر کرده آمده است: «ایران با فشارهای شدید اقتصادی بیگانه نیست. این کشور حدود 4 دهه تحریم را تحمل کرده است. از جمله تحریم‌های شدید سازمان ملل بر برنامه هسته‌ای آنها از سال 2010 تا 2015. آنها آموخته‌اند که چگونه هنگام تحریم‌ها برای حفظ اقتصاد خود به فروش نفت و تهیه محصولات و مواد اولیه مورد نیاز خود بپردازند.» این سایت ادعا می‌کند وجود بنادری در کشورهای منطقه مانند بندر جبل علی در دبی راه‌های ورود کالا‌های مورد نیاز به ایران است. این سایت ادامه می‌دهد: «ایران برای دادوستدهای کلان‌تر مانند خرید محصولات صنعتی برای تولید ماشین آلات و خودرو، مواد دارویی و... با توجه به توانایی آمریکا برای نظارت بر معاملات بانک‌های اروپایی به مشکل خواهد خورد. در ادامه به راه حل سال‌های گذشته ایران اشاره می‌شود که مبادله کالا یا استفاده از طلا و ارزهای هر کشور برای معامله با آن کشور بوده است. مانند معاملات ایران با چین و هند. مِهمِت کوچ محقق مرکز مطالعات ایران در آنکارا به این خبرگزاری گفته است ایران در تلاش است تا به طور جداگانه یک شبکه اقتصادی با ترکیه و روسیه تشکیل دهد. »در همین رابطه محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران درپیام ویدئویی در 15 آبان ماه امسال، هدف تحریم‌های اعمال شده را «مردم ایران» خواند و گفت: «دولت آمریکا از سر استیصال حتی شرکت‌های منحل شده ایران را نیز تحریم کرده است». وی با یکجانبه خواندن تحریم‌های واشنگتن و همراهی نکردن دنیا «بجز چند کشور کوچک و اسرائیل» با این اقدام گفت: «دیروز در لحن و صحبت وزیر خارجه و وزیر خزانه‌داری آمریکا این تنهایی و عصبانیت را از اجماع بین‌المللی علیه یکجانبه‌گرایی آمریکا مشاهده کردیم. همچنین رئیس کل بانک مرکزی اعلام کرد: «مذاکرات لازم باکشورهای طرف تجاری انجام گرفته و نحوه تعامل با آنها هماهنگ شده است.» همتی افزود: «اقدامات لازم درراستای تنظیم دقیق منابع ومصارف ارزی صورت گرفته و وضع ذخایر ارزی کشور به سطح مطلوب ارتقا داده شده است که انعکاس این امر را در ثبات بازارهای پول و ارز شاهد بوده‌ایم؛ ضمنا بانک مرکزی باتوجه به احتمال قطع خدمات پیام‌رسان مالی سوئیفت، سامانه‌های جایگزین برای تعامل بانکی باکشورهای طرف تجاری را پیش‌بینی کرده است».
اتفاق کم‌سابقه: اروپا در برابر آمریکا
از طرف دیگر چنان چه اشاره شد؛ در «این دور تحریم ها» کشورهای باقی مانده در برجام با آمریکا همراهی نکرده‌اند. فدریکا موگرینی، اعلام کرده بود؛ «کشورهایی که متعهد به ادامه معاملات با ایران هستند» مصمم به ایجاد یک سیستم پرداخت شده‌اند که اجازه می‌دهد، از «تحریم‌های اعمال شده توسط ایالات متحده» -که از ماه مه سال 2018 با خروج از برجام آغاز شده و در نوامبر جاری رسمیت یافته- در امان بمانند. این سخنان پس از دیدار وی با محمدجواد ظریف در تاریخ 24 سپتامبر امسال صادر شد. در همین بیانیه به طور ریزتر درباره «خرید نفت ایران» و در عوض «انتقال کالا» به این کشور اشاره شد. در ادامه به پیش نیازها و اولویت‌های قرارداد اشاره می‌شود که همان موارد تأیید شده در برجام از جمله کاهش تعداد سانتریفیوژها، محدود کردن ذخایر اورانیوم غنی شده، محدودیت در تحقیق و توسعه و... است.
حرف آخر
در کنار این مسائل، تجاربی که مردم ما در سال‌های تحریم به دست آورده‌اند، این امید را ایجاد می‌کند که کشور «با کمترین فشار» از این تحریم‌ها -که ترامپ آنها را بی‌سابقه خوانده- عبور کند و سرانجام تحریم‌ها بشکند. همین طور، امیدواری به پدید آمدن ساختار اقتصادی جهت تبادل با اروپا، امر دیگری است که ملتِ تاب آور و سختی کشیده ایران را به روزهای آینده امیدوار می‌سازد. باید دید دولت مردان و سیاسیون این توانایی را دارند که با «ظرفیت‌های به وجود آمده» از این مرحله، عبور کنند و «فشار اقتصادیِ» بیشتری به مردم وارد نشود؟
